Fel rhan o'r gwaith hanfodol sy'n cael ei wneud i ddiogelu rhywogaethau mwyaf bregus Cymru, cynhyrchodd Amgueddfa Cymru'r webinarau hyfforddi adnabyddiaeth hyn, efo pob un ohonynt yn cynnwys fideo o'r rhywogaethau a'u cynefinoedd.
Cyflwynwyr: Ben Rowson ac Anna Holmes
Mae'r weminar hon yn ymdrin â'r pum molwsg yn y prosiect Natur am Byth: tair Malwoden Droellog (rhywogaeth Vertigo), y Wystrysen (Ostrea edulis) a physgragen gylchog yr Arctig (Conventus conventus).
Mae Malwod Troellog (rhywogaeth Vertigo) yn sensitif i lefelau lleithder a gallan nhw fyw mewn ardaloedd bach o gynefin arbenigol. Gallan nhw atgenhedlu heb baru, ond maen nhw’n lledaenu'n araf iawn. Mae 10 rhywogaeth yng Nghymru, pob un ohonyn nhw’n fach iawn (tua maint hadau sesame). Mae eu dangos o dan y microsgop yn datgelu faint yn llai na malwod "cyffredin" ydyn nhw. Gellir camgymryd Malwod Troellog am Falwod Chwiler (Lauria a Pupilla) sydd, er eu bod yn fach, yn fwy mewn gwirionedd. Mae gwahaniaethau allweddol i’w gweld yn y cregyn.
Mae Malwod Troellog Ceg Gul (Vertigo angustior) yn brin ond yn hawdd eu hadnabod am eu bod yn troelli i'r chwith. Maen nhw’n byw mewn twyni tywod a gellir eu canfod trwy fynd yn agos i’r ddaear, mewn llystyfiant wedi’i hidlo, neu drwy gael samplau trwy sugnedd. Maen nhw angen darn llaith o laswellt. Mae Natur am Byth wedi comisiynu arolygon o'r systemau hysbys (ac anhysbys) o dwyni yn Ne Cymru i ganfod hynt y rhywogaeth. Mae o leiaf un safle newydd wedi'i ddarganfod.
Mae Malwod Troellog Desmoulin (Vertigo moulinsiana) yn rhywogaeth mwy o faint gyda gwefus lydan. Maen nhw’n hoffi corsydd moethus a gellir dod o hyd iddyn nhw trwy daro cyrs ar hambwrdd. Maen nhw’n brin iawn yng Nghymru, ond mae poblogaeth fawr ar Afon Penrhos ger Pwllheli.
Mae Malwod Troellog Geyer (Vertigo geyeri) yn brin tu hwnt (a hefyd yn anodd i'w hadnabod). Maen nhw’n hoffi porfeydd byr tryddiferog, cynefin creiriol ôl-rewlifol. Chwiliwyd yn ddyrys amdanyn nhw ond ymddengys mai dim ond mewn un safle yng Nghymru y’u gwelir bellach sef Waun Eurad ar Ynys Môn. Felly maen nhw mewn perygl gwirioneddol o ddifodiant yng Nghymru.
Mae'r tair rhywogaeth Vertigo dan fygythiad yn sgil newidiadau mewn hydroleg, gorbori neu danbori, a chael eu cysgodi gan hesg neu goed. Yn ogystal ag arolygon, mae Natur am Byth yn ymwneud â rheoli eu cynefinoedd a dod o hyd i ffyrdd o ddiogelu eu dyfodol.
Mae cregyn deuglawr yn hidl-ymborthwyr dyfrol â chanddyn nhw bâr o gregyn. Prin eu bod yn symud o gwbl, ond maen nhw’n gallu lledaenu trwy eu larfa.
Mae'r Wystrys (Ostrea edulis) wedi cael eu cynaeafu a'u bwyta ers canrifoedd. Canolfan arbennig yng Nghymru oedd y Mwmbwls, ger Abertawe. Yn sgil gorbysgota diflannodd y gwelyau yng Nghymru yn y 19eg ganrif ac mae sawl prosiect i’w hadfer erbyn hyn. Mae'n hawdd drysu’r rhywogaeth frodorol â dwy rywogaeth wystrys anfrodorol, dwy rywogaeth dŵr dwfn, a thair rhywogaeth arall sy'n cyrraedd trwy rafftio o'r Caribî. Gwelir y gwahaniaethau allweddol rhwng y tair rhywogaeth wystrys sy'n gyffredin yng Nghymru, gan gynnwys rhai iau. Mae wystrys hefyd yn agored i glefydau a llygredd. Trwy annog pysgodfeydd lleol, fel yn y Mwmbwls, gellid o bosibl helpu i achub y rhywogaeth yng Nghymru.
Mae'r Bysgragen Gylchog Arctig-Alpaidd (Conventus conventus) yn rhywogaeth fach ac anghyffredin. Yng Nghymru dim ond mewn pedwar llyn fry yn y mynyddoedd yn Eryri y’i gwelwyd. Mae Pysgregyn Cylchog yn grŵp amrywiol a all fod yn heriol iawn i'w hadnabod. Dangosir nodweddion allweddol y C. conventus . Mae'n rhywogaeth greiriol rhewlifol sy'n cael ei bygwth gan hinsawdd sy'n cynhesu a llygredd llynnoedd. Mae Natur am Byth wedi bod yn ailymweld â'i safleoedd hysbys ac yn ceisio dod o hyd i eraill yn Eryri yn ogystal â chodi proffil y rhywogaeth.
Cyflwynydd: Thom Dallimore
Beth sy'n gwneud pryfyn yn brin? Mae sawl ffordd y gallwn ystyried bod pryfyn yn brin. Yn gyffredinol maen nhw’n fwy toreithiog na mamaliaid, ac yn fwy symudol na phlanhigion, felly mae ceisio deall i ba raddau mae rhywogaeth mewn perygl yn gallu bod yn her gymhleth. Heblaw am rai eithriadau, mae’n bwysig i ni wybod nifer y safleoedd. Mae’r Great Britain Rarity System yn edrych ar faint o sgwariau 10 km2 sy'n cael eu meddiannu gan rywogaeth. Credir bod rhywogaethau prin yn genedlaethol i'w cael mewn dim ond 1 – 15 o'r hectadau hyn. Dwy rywogaeth yw'r Pryf Milwrol Cyffredinol Clybiog, a Saerwenynen y Clogwyn.
Mae'r Pryf Milwrol Cyffredinol Clybiog (Stratiomys chamaeleon) yn bryfyn mawr melyn a du (Diptera) sy'n llwyddo i ddynwared gwenyn meirch yn dda iawn. Ar yr wyneb, mae edrychiad pryfed milwrol, y Stratiomyidae, yn debyg i bryfed hofran a gellir drysu'r ddwy rywogaeth yn hawdd. Gellir adnabod pryfed milwrol wrth eu cyrff fflat yr olwg. Wrth orffwyso maen nhw’n dal eu hadenydd fel eu bod yn gorgyffwrdd yn dynn dros yr abdomen, ac yn aml mae ganddyn nhw antenâu hir. Mae pryfed hofran yn tueddu i eistedd gyda'u hadenydd ar agor, mae ganddynt gyrff hirgul mwy crwn, ac antenâu byr.
Mae'r pryfyn hwn yn nodweddiadol o fewn y genws Stratiomys gan fod ganddo ddau asgwrn cefn hir ar y scutellum (ardal y corff rhwng yr adenydd) a segment antena cyntaf hir. Gellir adnabod y rhywogaeth hon o sylwi ar y tibia melyn a'r patrwm siâp pastwn (club) melyn ar yr abdomen.
Mae'r rhywogaeth hon yn reit benodol wrth ddewis cynefin, yn aml yn ffafrio tir llawn twffa lle mae dŵr calchaidd yn codi i’r wyneb, yn agos i blanhigion wmbelifferaidd. Mae cynefin addas bellach wedi mynd yn brin, ac mae'r rhywogaeth hon wedi'i lleihau i lond llaw o safleoedd ar Ynys Môn ac yn Sir Rhydychen.
Mae'r larfa'n rhyfeddol o fawr ar ffurf bat pêl fas ac weithiau gellir eu gweld yn symud trwy lystyfiant agored ar ymylon rhuthrau dŵr araf. Gall gymryd hyd at 3 blynedd iddyn nhw aeddfedu. Mae’r rhai llawn dwf yn weithgar ddiwedd Mehefin tan ddechrau Medi, a gellir dod o hyd iddyn nhw’n bwydo ar blanhigion wmbelifferaidd cyfagos. Mae data hirdymor yn dweud wrthym fod y rhywogaeth hon wedi dirywio’n ddifrifol, ac mae'r prosiect Natur am Byth yn ymdrechu i wella cyflwr y cynefin sydd ar gael.
Dim ond un hectad y mae Saerwenynen y Clogwyn yn ei feddiannu ac mae'n un o bryfed prinnaf y DU. Mae ymddygiad y rhywogaeth hon yn nodweddiadol o lawer o wenyn maen; mae'n defnyddio llaid a mastig o blanhigion i adeiladu nythod ac yn fwy penodol yn defnyddio clogwyni tywodlyd agored gyda llystyfiant bargodol ger dŵr sy'n tryddiferu. Mae'n creu clwstwr o gwpanau nythu gan ddefnyddio tywod mastigedig, deunydd planhigion a'r dŵr ffynnon sydd ar gael i greu sment syml. Mae'r nythod hyn wedi'u hadeiladu'n bennaf o fewn twneli sydd wedi eu tyllu, neu mewn craciau tywod wrth waelod glaswellt bras. Mae'r benywod lawn dwf yn bwydo bron yn gyfan gwbl ar rywogaethau o’r Lotus (e.e. Pys y Ceirw), ac mae angen cyflenwad parod ohono yn agos i safleoedd nythu addas. Mae'r amodau hyn wedi mynd yn hynod brin, ac mae poblogaethau wedi cael eu hynysu a mynd i ddifodiant yn y pen draw.
Mae Saerwenynen y Clogwyn yn perthyn i'r genws Osmia, grŵp o wenyn gyda phennau sgwaraidd, genau cryf i gnoi lignin a deunydd mwynol caled, a brwsh paill gweladwy o dan yr abdomen. Mae'r gwryw a'r fenyw yn edrych yn eithaf gwahanol; mae'r fenyw yn fawr (12 – 13 mm) gyda thoracs ac abdomen o flew orenfrown a’r clypeus (ardal rhwng y llygaid) yn dywyll yn ogystal â thriongl sgleiniog rhwng yr adenydd. Mae'r gwryw sawl milimetr yn llai gyda gorchudd tebyg o flew oren ond gydag ymddangosiad blewog golau i'r wyneb. Gellir gwahaniaethu rhwng gwrywod a rhywogaethau eraill yn sgil lwmp bach ar wyneb fentrol y basitarsus (y rhan fwyaf canolog o segment y goes) ôl.
Dim ond mewn un lleoliad cyfrinachol ym Mhen Llŷn y gellir dod o hyd i'r rhywogaeth hon erbyn hyn. Mae arolygon gan arbenigwyr wedi dangos bod y nifer yn amrywio ond mae bellach wedi lleihau i ddim ond 15 safle nythu (2024), sy’n destun pryder enfawr, ac amheuir bod 5 wedi eu colli dros y gaeaf oherwydd tirlithriad. Mae Natur am Byth yn gweithio i ehangu nifer y safleoedd nythu sydd ar gael trwy reoli'r tirlithriadau yn ofalus a gweithio'n agos gyda thirfeddianwyr lleol.