Mae copaon uchel Eryri yn gynefin i 59 o’n 152 rhywogaeth o blanhigion mynydd cydnabyddedig, a llawer o infertebratau mynydd prin. Yn anffodus, mae llawer o’r rhywogaethau hyn o dan fygythiad difrifol yng Nghymru.
Gor-gasglu yn oes Fictoria yw un o’r prif resymau pam eu bod mor brin, ond mae tri ffactor modern hefyd yn peri perygl amlwg ar hyn o bryd: newid o ran patrymau defnydd tir (systemau pori amhriodol, hamdden, a thwristiaeth), mwy o ddyddodiad nitrogen yn yr awyr, a newid yn yr hinsawdd.
Mae gobaith
Bydd prosiect Tlysau Mynydd Eryri yn gweithio gyda gwirfoddolwyr, tywyswyr mynydd, garddwriaethwyr, sŵau, rheolwyr tir ac ecolegwyr yr ucheldir i adfywio poblogaethau ein rhywogaethau targed. Byddwn yn dod â chopaon y mynyddoedd, yn drosiadol, i lawr y llethrau fel y gall cynulleidfaoedd newydd ymgysylltu â’r trysorau anhygyrch hyn. Gyda’n partneriaid, Plantlife, cyflawnir hyn ar ffurf tair thema:
Mae Eryri yn dirwedd sy’n llawn chwedlau am dywysogion, brenhinoedd a dreigiau ac yn ffrwd o nwyddau gwerthfawr megis aur, arian a chopr. Mae lle i’r holl bethau hyn, ac eto nid oes yr un yn fwy gwerthfawr na’r rhywogaethau hynny sydd wedi bod yma hiraf.
Bydd Tlysau Mynydd Eryri yn casglu’r data mwyaf cyfredol o ran ‘ble, beth a sut’ ar gyfer y rhywogaethau hynny, gan arwain ein gweithredoedd a chreu llinell sylfaen ar gyfer mesur yr effaith yr ydym yn ei chael.
Byddwn yn sefydlu grŵp o wirfoddolwyr sy’n cofnodi ac yn arolygu planhigion mewn mannau anodd eu cyrraedd, sef Criw Garw Cymru. Bydd Criw Garw Cymru yn arloesi’r defnydd o sgiliau newydd i gasglu data ynghylch dosbarthu ar gyfer y rhywogaethau sy’n bresennol ar ein mynyddoedd. Yn hollbwysig, bydd y criw yn diogelu’r sgiliau arbenigol sy’n hanfodol i ddyfodol ein rhywogaethau ar gyfer y dyfodol.
Bydd mapiau cynefin newydd ar gyfer chwilen yr Wyddfa a chragen bysen yr Arctig yn galluogi gwaith arolygu wedi’i dargedu ar gyfer y rhywogaethau hyn sy’n enwog am fod yn anodd eu canfod. Dim ond mewn pedwar llyn ucheldirol yng Nghymru y mae cragen bysen yr Arctig erioed wedi’i ganfod a bydd Tlysau Mynydd Eryri yn cynnal arolwg arall o’r rhain, a llynnoedd addas eraill, i sicrhau bod y rhywogaeth hon yn dal i fod yn bresennol yng Nghymru. Mae chwilen yr Wyddfa angen cynefin sy’n llawn teim gwyllt i fridio ac felly byddwn yn sicrhau bod glaswelltir mynyddig sy’n llawn calsiwm yn cael ei ddiogelu fel bod cymaint o gynefin â phosibl ar gael iddi.
Mae amser yn elfen bwysig i dirwedd Eryri. Mae deall ein rhywogaethau yng nghyd-destun amser yn ein helpu i ddeall eu gorffennol a’r potensial ar gyfer eu dyfodol.
Bydd Tlysau Mynydd Eryri yn gweithio i greu safleoedd adfer ar raddfa tirwedd, gyda phori yn cael ei fonitro a’i reoli’n fwy effeithiol. Bydd hyn yn helpu i ailgytrefu’r tir drwy ddefnyddio prosesau naturiol a chyflwyno deunyddiau oddi ar y safle, oll gan ddefnyddio arbenigedd cyfunol garddwriaethwyr a gwirfoddolwyr lleol.
Bydd o leiaf un safle yn ceisio archwilio ffordd newydd ymlaen ar gyfer yr ucheldiroedd, lle gall ffermio a natur weithio mewn cytgord a dangos yn union yr hyn y gellir ei gyflawni trwy bartneriaeth wirioneddol. Bydd rheoli arferion pori yn meddwl y gellir ailgyflwyno tormaen Iwerddon, sef planhigyn sydd wedi diflannu o’r gwyllt yng Nghymru ers y 1960au. Mae safle arall ar yr Wyddfa yn bwriadu ennyn diddordeb ymwelwyr mewn planhigion arctig-alpaidd a darparu cynefin priodol i chwilen yr Wyddfa. Bydd trydydd safle yn cwmpasu ardal lle gellir dod o hyd i heboglys yr Wyddfa a rhywogaethau targed eraill, gan ganiatáu i’r boblogaeth ehangu a symud yn uwch tuag at gopa’r mynydd. O ystyried lleoliad gwledig y rhan fwyaf o’r safleoedd, ychydig iawn o wybodaeth a fydd yn cael ei darparu, a hynny mewn modd cynnil. Bydd arwyddion ar byst ffensys gyda chod QR ac enw’r prosiect arnynt yn galluogi ymwelwyr i ddarllen gwybodaeth am Natur am Byth a’r prosiect unigol trwy eu cyfeirio at wybodaeth ar wefan. Bydd yr arwyddion hyn hefyd yn cynnwys gwybodaeth cyfeirnod grid sy’n ddefnyddiol er mwyn dod o hyd i bobl pan fydd angen achub unigolion ar y mynydd.
Mae adfer Eryri yn un peth, ond peth arall yw ailgysylltu pobl â’r tir. Mae’r rhywogaethau hyn yn oroeswyr hanesyddol, ac mae eu stori yn bwerus. Drwy lunio llyfr, mae gennym gyfle i rannu’r rhywogaethau hyn â phobl er mwyn iddynt eu gweld fel rhan o’u treftadaeth ddiwylliannol cymaint â’u treftadaeth naturiol. Er mwyn ein helpu ni i wneud y cysylltiad hwnnw rhwng rhywogaethau, lleoedd a phobl, bydd grŵp newydd o lysgenhadon rhywogaethau yn cael ei sefydlu a fydd yn cynnwys unigolion o gymunedau gogledd-orllewin Eryri.
Mae defaid a geifr, a gafodd eu cyflwyno gan bobl, yn effeithio’n fawr ar ein rhywogaeth darged. Drwy leihau nifer y defaid, gadael i dyfiant aildyfu neu symud y defaid i bori yn rhywle arall, cymryd gofal wrth gynyddu nifer y gwartheg sy’n pori, a dangos manteision economaidd arferion traddodiadol, byddwn yn edrych yn wahanol ar ddulliau ffermio mynydd. Geifr yw sêr roc ein mynyddoedd, ac maent yn achosi cryn ddadlau. Bydd Tlysau Mynydd Eryri yn casglu’r holl wybodaeth sy’n bodoli, ac yn rhannu ‘Y Gwir am y Geifr’, gan adrodd eu stori mewn ffordd ddiduedd.
Mae’r byd y tu hwnt i’r enfys yn symbol o obaith. Gyda thros 2,500 milimetr o law yn disgyn yn flynyddol yn Eryri, mae’r symbol hwnnw o obaith, ac y daw eto haul ar fryn, i’w deimlo fwyfwy yn yr ardal hon. Cafodd ysbytai COVID-19 Cymru eu henwi yn ysbytai enfys oherwydd y gobaith hwn, ac felly rydym yn awyddus i weithio gyda Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr i ddefnyddio chwilen yr Wyddfa (rainbow beetle) fel symbol pellach o obaith am adferiad gwyrdd ar ôl COVID-19. Y peth cyntaf yr ydym yn bwriadu ei wneud yw gwobrwyo gweithredoedd cadarnhaol sy’n cyfrannu at fentrau cynaliadwyedd trwy ddosbarthu bathodynnau pin chwilen yr Wyddfa.
Rydym yn dyheu am ddod â’r mynyddoedd i Ysbyty Gwynedd drwy greu gardd Tlysau’r Mynydd. Bydd yn bosibl i bobl weld rhywogaethau mynyddig mewn gofod lle mae natur, iechyd a llesiant yn cwrdd. Ac i’r rhai na allant fynd allan, bydd waliau’r ysbyty yn troi’n erddi gyda chelf a ffotograffiaeth.
Mae’r enfys hefyd yn symbol o falchder LHDTC+. Byddwn yn ymgysylltu cynulleidfaoedd LHDTC+ â’n mynyddoedd, sef cartref chwilen yr Wyddfa. Bydd sicrhau bod Eryri nid yn unig yn lle diogel ar gyfer chwilen yr Wyddfa, ond hefyd yn lle diogel ar gyfer ein cymuned LHDTC+, yn helpu i sicrhau bod y rhywogaeth, a’i chynefinoedd, yn cael pob gofal.
Bydd Sw Mynydd Cymru hefyd yn gweithio tuag at roi rhaglen fridio anifeiliaid dof ar waith, i ehangu ac atgyfnerthu poblogaethau gwyllt chwilen yr Wyddfa. Byddwn yn defnyddio Chrysolina americana, sy’n perthyn yn agos i chwilen yr Wyddfa, i greu protocol bridio a fydd yn rhoi gobaith inni y gellir bridio chwilen yr Wyddfa mewn caethiwed os byddwn yn gallu dod o hyd i ddigon ohonynt i ddechrau cytref y tu allan i’w cynefin naturiol.
Mae’r Wyddfa a’i chynefinoedd alpaidd bregus (sy’n cartref i lawer o’n rhywogaethau) yn cael eu dominyddu gan lygredd plastig untro. Byddwn yn gweithio’n agos gyda’r gymuned fynydda i ddod â gobaith i’r mynydd uchaf yng Nghymru a Lloegr drwy glirio’r llygredd hwn o rai o’r lleoedd anoddaf i’w cyrraedd, sef Ceunentydd y Drindod ar Glogwyn y Garnedd.
Nod Tlysau Mynydd Eryri yw darparu gwytnwch i’r rhywogaethau hynny sy’n perthyn i’r mynyddoedd. Bydd yn gwneud yr anghyfarwydd yn gyfarwydd i bobl Eryri, a bydd yn meithrin y berthynas rhwng y lleoliad, ei rywogaethau sy’n wynebu’r bygythiad mwyaf, a’r bobl sy’n profi ‘cynefin’ yn yr un modd yn Eryri.