Ledled Cymru, mae poblogaeth gylfinirod sy’n bridio wedi gweld gostyngiad o 80% ers y 1990au. Yn anffodus, nid yw Ynys Môn yn eithriad. Yn y 1980au, roedd hyd at 280 o barau bridio o gylfinirod ar Ynys Môn. Heddiw, disgwylir bod llai na deg o barau ar ôl, ac mae’r nifer hwn ar i lawr o hyd.
Cadarnle olaf y gylfinir ar Ynys Môn yw Dyffryn Cefni, ardal eang o laswelltir gwlyb iseldirol sy’n ymestyn o aber afon Malltraeth i dref Llangefni. Mae’r ardal wedi’i dynodi’n Safle o Ddiddordeb Arbennig (SoDdGA) oherwydd ei nodweddion botanegol, yn ogystal â’i hadar sy’n bridio, gan gynnwys y gylfinir.
Mae llawer o’r dyffryn wedi’i adfer ar gyfer amaethyddiaeth ac yn cael ei reoli ar gyfer silwair neu bori. Fodd bynnag, mae’r RSPB yn berchen ar lawer iawn o dir yn yr ardal, sy’n cael ei reoli fel safle gwlyptir Cors Ddyga, un o’r safleoedd cornchwiglod mwyaf yng Nghymru. Mae’r gylfinirod yn Nyffryn Cefni yn nythu’n bennaf oddi ar warchodfa’r RSPB ar dir fferm preifat.
Mae poblogaeth gylfinirod yn Nyffryn Cefni yn cael ei chefnogi gan Brosiect Pen Llŷn ac Ynys Môn yr RSPB, sy’n ffurfio rhan o bartneriaeth Natur am Byth!. Mae Natur am Byth! yn rhaglen adfer rhywogaethau ac ymgysylltu â phobl sy’n gweithredu ledled Cymru, a ariennir yn bennaf gan Gronfa Dreftadaeth y Loteri Genedlaethol, gyda chefnogaeth allweddol gan Lywodraeth Cymru, Cyfoeth Naturiol Cymru a chyllidwyr hael eraill.
Mae tîm Natur am Byth yr RSPB yn cynnwys pum aelod o staff a thîm gwych o wirfoddolwyr. Gyda’n gilydd, rydym wedi treulio oriau di-rif yn y maes yn dod o hyd i nythod a’u diogelu ac yn cysylltu â ffermwyr. Yn ogystal â’r gylfinir, mae’r tîm yn gyfrifol am reoli cadwraeth 16 rhywogaeth arall ar draws Pen Llŷn ac Ynys Môn.
Erbyn diwedd mis Chwefror, roedd rhai o’n hadar wedi dechrau ymddangos yn ôl yn Nyffryn Cefni. Gellid clywed eu galwadau atgofus ond calonogol ar foreau niwlog cynnar yn y gwanwyn. Aderyn rydyn ni’n edrych ymlaen yn arbennig at ei ddychwelyd yw Vincent. Mae Vincent yn gylfinir gwryw sydd wedi bod yn nythu yn Nyffryn Cefni ers 2018. Cafodd ei enwi ar ôl ffermwr tenant lleol a arferai ffermio’r tir lle mae Vincent (y gylfinir) yn nythu flwyddyn ar ôl blwyddyn. Mae fel croesawu hen ffrind yn ôl. Gan mai 2025 yw ail flwyddyn cyflawni’r prosiect, fe wnaethon ni ddechrau’r tymor bridio ar y blaen. Ar ôl dysgu o 2024, roedd gennym syniad o ble byddai rhai o’r tiriogaethau bridio yn debygol o fod. Fodd bynnag, os ydych chi erioed wedi ceisio dod o hyd i nodwydd mewn tas wair, byddwch chi’n gwybod sut beth yw dod o hyd i nyth gylfinir.
Wrth i ni gyrraedd mis Mai, roedd y tîm wedi gweithio’n ddiflino ac wedi lleoli saith tiriogaeth yn y dyffryn. Mae ein cynllun ar gyfer gwarchod y gylfinir yn syml: nodi’r tiriogaethau, dod o hyd i’r nythod, a chodi ffens drydan o amgylch y nyth i atal ysglyfaethwyr daear rhag ysglyfaethu’r wyau. Er hynny, mae ymosodiad o’r awyr gan ysglyfaethwyr adar yn parhau i fod yn fygythiad posibl.
Yna, rydym yn gweithio gyda’r ffermwr trwy gynnig cefnogaeth ariannol i gynnal cynefin addas ar gyfer gylfinirod sy’n oedolion a’u cywion. Ein nod yw cael o leiaf 0.5 cyw fesul pâr i fagu plu, digon i boblogaeth y gylfinir yn lleol i aros yn sefydlog o leiaf.
Yn 2024, fe wnaethon ni sefydlu perthynas waith dda gyda rhai o’r ffermwyr yn Nyffryn Cefni. Ac, o ganlyniad, gwelwyd tri chyw gylfinir yn magu plu o bum pâr. Dyma ddigon i gyrraedd y trothwy o 0.5 i gynnal poblogaeth sefydlog. Fodd bynnag, eleni roedd pethau’n edrych yn wahanol.
Nid oeddem yn gallu codi ffensys trydan o amgylch tair o’r nythod, ac yn anffodus cafodd pob un o’r deuddeg wy eu hysglyfaethu. Llenwyd y tîm â theimlad gwirioneddol o anobaith. Adeiladwyd ffensys trydan o amgylch y nythod eraill yn y dyffryn, ond, serch hynny, cafodd rhai eu hysglyfaethu yn ystod cyfnod yr wyau ac eraill fel cywion newydd ddeor. Yn anffodus, roedd hwn yn dymor a oedd yn ffafrio’r ysglyfaethwyr.
Ond ni chollwyd pob gobaith. Wrth i ni fynd i mewn i fis Mehefin, roedd gan un pâr o gylfinirod ddau gyw o hyd. Dros yr wythnosau nesaf, bu’r tîm yn monitro’r cywion yn eu tro. Wrth i’r dyddiau fynd heibio, tyfodd y cywion gyda nerth a hyder. Roedd y tîm yn llawn gobaith. Yna, daeth dau gyw yn un. Suddodd ein calonnau wrth sylweddoli y gallai tymor bridio eleni ddod i ben heb weld un cyw gylfinir yn magu plu o Ynys Môn.
Wrth i ni gyrraedd mis Gorffennaf, roedd un cyw yn dal i ddyfalbarhau. Wrth iddo agosáu at y cyfnod magu plu, fe wnaethon ni ddal y cyw a rhoi modrwy liw arno o dan drwydded fel y gellid ei adnabod pe bai’n magu plu. Wythnos yn ddiweddarach, yn erbyn pob disgwyl, gallem ddweud yn hyderus bod y cyw wedi hedfan o’i nyth. Dim ond gobeithio y gallwn nawr y bydd y cywion rydyn ni’n rhoi modrwyon lliw arnynt flwyddyn ar ôl blwyddyn yn dychwelyd i’w cartref yn Nyffryn Cefni.
Mae eleni wedi bod yn dymor bridio caled i’r gylfinir. Mae’r adar, a’r tîm, wedi profi uchafbwyntiau a llawer o isafbwyntiau. Ond os oes un peth y gallwn ei ddysgu o’r tymor hwn, dyma yw na ellir achub gylfinirod ar eu pen eu hunain. Mae angen cydweithio ar y gylfinirod. Mae angen ymdrech ar y cyd gan ffermwyr, cadwraethwyr, coedwigwyr a chiperiaid fel ei gilydd ar yr adar hyn os ydyn nhw byth i gael cyfle yn y dirwedd fodern.
Ni fyddai ein gwaith yn Nyffryn Cefni yn bosibl heb gydweithrediad y gymuned ffermio leol. Ac, am hynny, rydym yn hynod ddiolchgar i bawb sydd wedi cefnogi’r prosiect mewn unrhyw ffordd.