Ymunodd 14 o arbenigwyr, rheolwyr ffeniau, gwirfoddolwyr a selogion â ni i edrych ar ba infertebratau y gallem ddod o hyd iddynt gan ddefnyddio gwahanol dechnegau samplu yn ffeniau Cors Castell ar Ynys Môn. Mae Cors Castell yn ardal o Gors Goch sy’n cael ei harolygu’n llai cyffredin, felly bydd y cofnodion yn amhrisiadwy i arwain camau cadwraeth. Roedd yr ardal fach a arolygwyd yn cynnwys cymysgedd o goed, dolydd a chynefin calchaidd o wlyptir ffen sy’n cynnal ystod eang o rywogaethau.
Trapio gan ddefnyddio golau ar gyfer Gwyfynod Godidog (Ffigur 1)
Roedd noson 25 Gorffennaf yn gynnes, yn llonydd ac yn gymylog, ac felly’n berffaith ar gyfer dal gwyfynod. Roedd ein harbenigwyr gwyfynod lleol, Charles Aron a Steve Palin, wedi gosod tri thrap golau a dechreuodd y diwrnod drwy eu hagor nhw i weld beth oedd wedi cael ei ddal. Roedd nifer syfrdanol o 1,009 o wyfynod unigol o 125 o rywogaethau gwahanol yn y trapiau.
Y rhywogaeth a safodd allan ar y diwrnod oedd y gwyfyn bwâu mawr (Eurois occulta), y mae ei lindys yn bwydo ar gwyrddling. Ei statws yw B, Prin yn Genedlaethol; dim ond pedwar cofnod modern sydd ar gael o Ynys Môn, a phob un yn 2006. Ar wahân i fod yn wyfyn mawr, ysblennydd, mae’n ddiddorol gan ei fod yn fewnfudwr prin o ogledd
Ewrop, er ei fod yn bridio yn Ucheldiroedd yr Alban.
Mae symudedd, addasrwydd a hanes bywyd gwyfynod yn eu gwneud yn ddelfrydol ar gyfer arsylwi effaith newid hinsawdd ar rywogaethau a’u dosbarthiad. Mae’n well gan deigr yr ardd (Arctia caja) hinsawdd oer, wlyb ac mae wedi dirywio >90% ledled Prydain (Hordley ac eraill, 2025). Mae ei adenydd yn frith o liwiau gwyn, brown, oren a glas, ac nid oes dau unigolyn yn union yr un fath. Mewn cyferbyniad, mae’n well gan rywogaethau fel y troedwas llwydaidd (Eilema griseola) a’r siobyn bwaog (Lymantria monarcha) dywydd cynhesach ac maent yn lledaenu tua’r gogledd o ganlyniad i gynhesu byd-eang.
Mae gwyfynod yn gwneud pryd blasus i amrywiaeth o rywogaethau adar, ac maent wedi esblygu dros amser i gymhlithio i’w hamgylchedd er mwyn osgoi cael eu hysglyfaethu. Roedd hi’n dda gweld y fersiwn olau o’r gwyfyn brith (Biston betularia), sy’n arwydd o’r awyr lân ar Ynys Môn. Esblygodd ffurfiau tywyllach yng Ngorllewin Swydd Efrog,
sy’n gysylltiedig â llygredd o’r diwydiant glo. Dangoswyd cuddliw ysblennydd gan y blaen brigyn (Phalera bucephala), sydd bron yn union yr un fath â changen bedwen arian. Roedd hwn yn un o chwe rhywogaeth o wyfynod amlwg a ddarganfuwyd. Ar ôl i ni edmygu’r gwyfynod, cawsant eu rhyddhau’n ofalus yn ôl i’r llystyfiant, lle roeddent yn symud yn ddi-dor y tu ôl i frigau a dail i osgoi cael eu bwyta.
figur 1. (Clocwedd o’r chwith uchaf) Teigr yr ardd (Arctia caja) © David Barwani-Rai, Agor y trap golau, Gwyfyn brith (Biston betularia), Archwiliad manwl, Siobyn bwaog (Lymantria monarcha), Gwyfyn bwâu mawr (Eurois occulta) ©Charles Aron, Blaen brigyn (Phalera bucephala)
Arsylwi trychfilod melyn a du (Ffigur 2)
Ar y caeau o amgylch y ffen, edrychodd y grŵp yn ofalus ar blanhigion efwr yn blodeuo, gan chwilio am y pryf milwrol prin Stratiomys chamaeleon. Mae larfâu’r rhywogaeth hon yn lled-ddyfrol ac wedi’u cyfyngu i ychydig o ffeniau calchaidd agored ar Ynys Môn yng Nghymru. Mae’r rhywogaeth hon mewn perygl oherwydd sychu yn y ffeniau ac argaeledd y planhigion wmbeliffer cynhaliol i oedolion gasglu neithdar oddi wrthyn. Mae melyn a du yn lliwiau rhybuddio cyffredinol, sy’n dynodi gwenwyn a phigo, a geir gan rai gwenyn a gwenyn meirch. Mae rhywogaethau eraill
yn addasu i’r lliwiau hyn er mwyn atal ysglyfaethwyr, ac roedd yn ddiddorol gweld faint o bryfed melyn a du a welwyd ar flodau o wahanol urddau pryfed, gan gynnwys un S. chamaeleon gwrywaidd unigol. Dim ond un o’r rhywogaethau a ddangosir sy’n pigo. Os edrychwch yn ofalus, gallwch weld bod siapiau cyrff rhywogaethau o’r
gwahanol urddau yn eithaf gwahanol a nodwch sut maen nhw i gyd yn dal eu hadenydd yn wahanol. Mae arsylwi’r nodweddion hyn, yn ogystal â hyd a siâp y teimlyddion, yn ddechrau da tuag at adnabod y rhywogaethau hyn, sy’n edrych yn debyg ar yr olwg gyntaf.
Ffigur 2. Ychydig o enghreifftiau o bryfed du a melyn a ganfuom yng Nghors Castell (clocwedd o’r chwith uchaf): Syrphus ribesii (pryf hofran), Stratiomys chamaeleon (math o bryf milwrol), Tethredo sp. (llifbryf), Sesia bembeciformis (math o wyfyn cacynaidd) ©Steve Palin, Vespula vulgaris (gwenynen feirch)
Samplu sugno a rhwydo ysgubo (Ffigur 3)
Yn rhan wlypach y ffen, arweiniodd yr arbenigwr pryfed cop Richard Gallon y chwiliad am y corryn neidio (Attulus caricis), sy’n brin yn genedlaethol. Gan ddefnyddio samplwr sugno, canfuwyd wyth unigolyn yn byw mewn twmpathau o gorsfrwynen ddu. Dim ond saith poblogaeth hysbys o’r pry cop ffen deniadol hwn sydd yng Nghymru, ac mae pedair o’r rhain ar Ynys Môn. Rhywogaeth brin arall a ddarganfuwyd yn yr ardal wlyb hon oedd sboncen y dail Cicadella
lasiocarpae, sy’n bwydo ar hesg main. Roedd yn ddiddorol nodi bod y rhywogaeth hon yn fwy niferus yn y ffen a dorrwyd fwyaf diweddar, lle roedd y tyfiant yn llai coediog. Dydw i ddim yn gwybod pa un o’r rhywogaethau hyn sy’n neidio bellaf, ond roedden nhw’n sicr yn neidio i bobman, er mawr gyffro i’r cyfranogwyr.
Ffigur 3 (Clocwedd o’r chwith uchaf) Archwilio hambwrdd curo, Richard Gallon yn samplu sugno, Attulus caricis ©Liam Olds, Cicadella lasiocarpae ©Liam Olds, Y peth mwyaf i gael ei ddal!?
Cydnabyddiaethau
Diolch yn fawr i Chris Wynne a chydweithwyr Ymddiriedolaeth Natur Gogledd Cymru [P1] am gynnal yr arolwg, i Charles Aron a Steve Palin am gyfrif ac adnabod 1,009 o wyfynod, i Richard Gallon am samplu sugno a’i wybodaeth am bryfed cop, i Mike Howe am rannu ei wybodaeth am rywogaethau lleol, i Liam Olds (a ddaeth ar ei ben-blwydd), ac i’r holl gyfranogwyr brwdfrydig a wnaeth y diwrnod allan yn un gwych. Lluniau © Clare Samson oni nodir yn wahanol.
Diolch arbennig i gyllidwyr Natur am Byth! Prosiect, Cronfa Dreftadaeth y Loteri Genedlaethol, Esmée Fairburn a Chynllun Cymunedau y Dreth Gwarediadau Tirlenwi am wneud diwrnodau o’r fath yn bosibl. Mae’r math hwn o gyllid yn cynorthwyo adferiad y rhywogaethau prinnaf yn ein hamgylchedd lleol ac yn hyrwyddo gwell dealltwriaeth o’r adnoddau naturiol gwych o’n cwmpas.